آجودان باشی

آجودان‌باشی، جهانگیرخان پسر سلیمان‌خان سهام‌الدوله و برادرزادۀ منوچهرخان معتمدالدوله (1249-1309ق / 1832-1891م)، سیاست‌پیشۀ برجستۀ روزگار ناصرالدین شاه قاجار. از مهاجران ارامنۀ تِفْلیس بود و به علت مقام و احترام پدر، از توجه شاه برخوردار گشت و ترقی بسیار كرد. در 1273ق / 1856م، قرارداد پاریس (در مسألۀ هرات) را كه برای امضای شاه به تهران آورده بودند، جهت مبادله با نمایندگان انگلیس به بغداد برد و در راه استوارسازی این قرارداد به سود انگلیس بسیار كوشید و چون بازگشت، مقام سرتیپی یافت. در 1279ق / 1862م، با حفظ سمت سرتیپی و ژنرال آجودانی، به فرماندهی قورخانه منصوب شد. در 1299ق / 1882م، با حفظ عناوین پیشین امیرتومان شد و همان سال، مقام وزارت صنایع به او محول گردید. وی چندین‌بار به اروپا سفر كرد و از اوضاع جهان آن روزگار آگاه گردید. او را «به سخاوت و فقیردوستی» ستوده‌اند. وی در 17 محرم 1309ق / 23 اوت 1891م، چشم از جهان فرو پوشید.
جهانگیرخان برادری به نام نریمان خان داشت كه مانند بسیاری از ارامنۀ ایران، به «گرجی» شهرت یافته بود و پس از مرگ پدر (1269ق / 1853م) مقام نیابت اول آجودان‌باشی را به دست آورد. نریمان خان به دانش نوین علاقه‌مند بود و زبان فرانسه نیز می‌دانست. به همین جهت، در زمرۀ مترجمان وزارت خارجه درآمد و در مأموریت فرخ خان غفاری امین‌الملك به اروپا (1273ق / 1856م) برای بستن پیمان پاریس، وی نیز از همراهان بود و پس از بازگشت به ایران، به درجۀ سرتیپی نایل گردید. متن قرارداد در تهران توسط او به امضای شاه و آقاخان نوری صدراعظم رسید و جهانگیرخان آن را برای مبادله با نمایندگان انگلیس به بغداد برد.
در دورۀ وزیرمختاری میرزا حسین‌خان مشیرالدوله در استانبول (از 1275ق /  1858م به بعد) نریمان‌خان به سمت مستشاری سفارت منصوب شد و جز مدت كوتاهی كه در 1290ق / 1873م، كنسول ایران در مصر شد، تا 1296ق /  1879م، پیوسته در سمت خود باقی ماند. در همین سال وزیر مختار ایران در اتریش گشت و در 1298ق / 1881م، مدت كوتاهی به ایران آمد و مجدداً به اتریش اعزام شد و تا 1321ق / 1903م، یعنی مدت 25 سال در وین انجام وظیفه كرد. در خلال همین دوران یعنی 1309ق / 1891م بود كه لقب قوام‌السلطنه یافت.
وی مردی آداب‌دان و دست و دل باز بود. با زنان حرم سلطنت به نحوی رفتار می‌كرد كه عاقبت به اندرون شاهی راه یافت. نریمان‌خان در دورۀ مظفرالدین شاه از دیپلماتهای مورد توجه ایران به‌شمار می‌رفت.

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، روزنامۀ خاطرات، به كوشش ایرج افشار، تهران، امیركبیر، 1345ش، صص 682، 765، 871؛ همو، المآثر و الآثار، تهران، 1306-1307ق، ضمیمه؛ همو، منتظم ناصری، تهران، 1300ق، ص 225؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، زوار، 1347-1353ش، 1 / 186، 285-287، 516، 2 / 115، 398، 476، 4 / 334-335، 431. 

بخش تاریخ